Aan de slag met laaggeletterdheid
U kunt als praktijk of samen met de netwerkpartners in de wijk met laaggeletterdheid aan de slag. Naast de inhoudelijke toolkit van de LHV (met toestemming in gedeelten hier geplaatst; de gehele toolkit lezen en/bestellen kan via de LHV) en informatie van Pharos vindt u ook regionale/plaatselijk info rondom dit onderwerp. Dit zal in de komende tijd steeds verder worden aangevuld.
Laaggeletterdheid in de huisartsenpraktijk
De volgende situaties kunnen lastig zijn voor mensen die laaggeletterd zijn:
- Afspraak maken
- De weg vinden
- Op tijd komen
- Een telefoongesprek voeren
- De afspraken uit een telefoongesprek onthouden
In de volgende situaties kan laaggeletterdheid een rol spelen:
- Een patiënt komt vaak niet, of te laat op de afspraak
- Een patiënt neemt medicatie niet goed in
- Een patiënt heeft moeite met het chronologisch presenteren van symptomen
- Een patiënt stelt nooit vragen
- Een patiënt leest geen bijsluiters
- Een patiënt vult geen formulieren in
- Een patiënt antwoordt niet adequaat.
- Een patiënt gedraagt zich ongemakkelijk als hij/zij iets moet opschrijven of lezen
Als zich één van deze situaties voordoet, weet u natuurlijk nog niet zeker of deze persoon laaggeletterd is. Zie deze reacties en situaties als ‘alarmbellen’. Vervolgens kunt u – discreet – informeren of hij/zij moeite heeft met lezen en schrijven. Veel laaggeletterden geven aan dat ze het prima vinden als hiernaar gevraagd wordt, mits het op een invoelende manier gebeurt. Bijvoorbeeld: "veel mensen hebben moeite met het lezen van een folders of met het invullen van formulieren, hoe is dat voor u?"
Stichting Lezen & Schrijven heeft een herkenningswijzer ontwikkeld. Deze kunt u gemakkelijk op uw bureau of bij de balie neerleggen.
Speciaal voor praktijkassistenten is er een e-learningsmodule. Te bestellen via de Landelijke Huisartsen Vereniging
Veel laaggeletterden schamen zich ervoor dat ze moeite hebben met lezen en schrijven. Ze hebben vaak een heel repertoire aan ‘trucs’ om hun problemen te verbergen. Toch kunt u er wel achter komen of iemand laaggeletterd is. Laaggeletterden geven zelf aan dat ze de volgende smoezen paraat houden:
- Sorry, ik ben mijn bril vergeten
- Kunt u dit voor mij invullen? Ik schrijf zo onleesbaar
- Die bijsluiters zijn zo ingewikkeld
- Mijn kinderen doen de boodschappen voor me
- Nee, ik lees nooit, de televisie geeft informatie genoeg
- Dokter, ik ben mijn leesbril vergeten, kunt u zeggen wat er staat?
- Dat formulier vul ik thuis wel in
- Die hoofdpijn gaat maar niet over
- Oh, ik dacht dat die afspraak morgen was
- Ik kan niet lezen, omdat ik woordblind ben.
Herkennen
U kunt nagaan of een patiënt laaggeletterd is door de volgende vragen te stellen (in eigen bewoording):
- Veel mensen hebben moeite met het lezen van een folder of met het invullen van formulieren, hoe is dat voor u?
- Hoe zelfverzekerd bent u om de medische
formulieren zelf in te vullen? - Hoe vaak helpt iemand u bij het lezen van brieven of folders?
- Hoe vaak vindt u het moeilijk om te begrijpen hoe uw medische situatie is?
Onderzoek heeft bewezen dat 80 procent van de laaggeletterden met een simpele vraag wordt gevonden.
TIPS om mensen te herkennen die laaggeletterd zijn
- Vraag de patiënt (bijvoorbeeld bij de intake) om zijn of haar eigen naam en adres op te schrijven om zeer lage gezondheidsvaardigheden te herkennen.
- Reik een formulier of folder (zonder plaatje!) ondersteboven aan en kijk of de ander hem omdraait. Als dit niet gebeurt, is deze persoon mogelijk zeer laaggeletterd.
Echter, ook mensen die wel de folder omdraaien of hun naam en adres foutloos kunnen schrijven, kunnen nog steeds laaggeletterd zijn.
Stichting Lezen & Schrijven heeft een herkenningswijzer ontwikkeld. Deze boekenlegger kunt u gemakkelijk op uw bureau of bij de balie neerleggen. Op pag. 29 van de toolkit leest u hoe u deze kunt bestellen
Speciaal voor praktijkassistenten is er een e-learningsmodule waarin u leert de signalen van laaggeletterdheid beter te herkennen en biedt veel basisinformatie over laaggeletterdheid. Op pag. 29 van de toolkit leest u hoe u deze kunt bestellen
Ook de stichting lezen en schrijven biedt een e-learning aan waarin geleerd wordt laaggeletterdheid te herkennen en mensen te motiveren tot taalscholing
Instructie huisartsenpraktijk
- Z07.1 (analfabetisme): gebruiken voor laaggeletterdheid. In tekst omschrijving op E-regel en episode aanpassen.
- Z04 (sociaal-cultureel probleem): gebruiken voor taalbarrière. In omschrijving op de E-regel en episode aanpassen.
- Is er sprake van laaggeletterdheid én een taalbarrière: beide coderingen gebruiken.
Tijdens het spreekuur zijn er veel risicomomenten, waarop een laaggeletterde informatie verkeerd kan interpreteren of niet vertelt. Dit begint al bij het vertellen waarvoor de laaggeletterde komt. Het kan moeilijk zijn om uit te leggen wat de klacht of vraag is. Laaggeletterden hebben vaak weinig zelfvertrouwen en kunnen niet altijd precies duiden wat het probleem is.
- Klacht uitleggen
- Vragen stellen
- Begrijpen wat de huisarts zegt
Herkennen
U kunt nagaan of een patiënt laaggeletterd is door de volgende vragen te stellen (in eigen bewoording):
- Veel mensen hebben moeite met het lezen van een folder of met het invullen van formulieren, hoe is dat voor u?
- Hoe zelfverzekerd bent u om de medische
formulieren zelf in te vullen? - Hoe vaak helpt iemand u bij het lezen van brieven of folders?
- Hoe vaak vindt u het moeilijk om te begrijpen hoe uw medische situatie is?
Onderzoek heeft bewezen dat 80 procent van de laaggeletterden met een simpele vraag wordt gevonden.
Bespreken
Als u vermoedt dat iemand moeite heeft met lezen en schrijven, is het belangrijk om een vertrouwelijke ge-sprekssfeer te creëren, waarin u het onderwerp bespreekbaar kunt maken. Mensen schamen zich vaak en denken dat zij de enige zijn met lees- en schrijfproblemen. In een veilige gesprekssituatie kunt u de patiënt geruststellen en vertellen dat er in Nederland heel veel mensen zijn die moeite hebben met lezen en schrijven.
Ook kunt u de patiënt ervan bewust maken dat er oplossingen voorhanden zijn. Zo zijn er zijn speciale cursussen voor volwassenen. Zie 'in de wijk'. Het helpt om in een later gesprek bij de patiënt op het onderwerp terug te komen.
Registreer laaggeletterdheid in het HIS
Voor het communiceren met laaggeletterden is het belangrijk dat u niet gehaast overkomt en eenvoudige woorden gebruikt. Let verder op:
- Geef niet te veel informatie in één keer en vermijd medische termen
- Geef gelegenheid om vragen te stellen
- Herhaal belangrijke zaken
- Vraag de patiënt de informatie te herhalen. Gebruik de terugvraagmethode
- Begeleid een zelfzorgtraject stap voor stap.
- Gebruik eenvoudige plaatjes om uw uitleg te ondersteunen
Alle tips vind u overzichtelijk op deze checklist
Tip: Laat meerdere praktijkmedewerkers
deze lijst nagaan en bespreek de resultaten in het
team. Wat zijn de gemeenschappelijke aandachtspunten? Hoe kunnen deze opgepakt worden?
1. Gebruik plaatjes tijdens het spreekuur: www.begrijpjelichaam.nl . Op deze site is eerst het hele lichaam te zien en daarna het deel waar je iets over wil uitleggen.
2. Wijs de patiënt op Oefenen.nl. Eén van de thema’s is Gezond Leven. Daar is o.a. De Thuisdokter te vinden, maar ook oefeningen rondom onderwerpen als gezond eten, begrijp je lichaam en praten met je dokter.
2. Adviseer de patiënt in een schrift te noteren, voorafgaand aan het doktersbezoek, hoe het met hem/haar gaat en welke vragen hij/zij aan de huisarts heeft. Eventueel kan hij/zij hiervoor hulp van een partner of familielid vragen. In hetzelfde schrift kunt u als zorgverlener aantekeningen, adviezen en tekeningetjes beschrijven. Zo ontstaat een document in bezit van de patiënt dat hij/zij op ieder willekeurig moment kan inkijken.
De volgende situaties kunnen lastig zijn voor mensen die laaggeletterd zijn:
- Begrijpen wat de huisarts zegt
- Zelf informatie opzoeken
- Medicijnen ophalen en op het juiste tijdstip innemen
- De verwijsbrief begrijpen
- Een afspraak bij een andere zorgverlener maken
- Een onderzoek ondergaan
- Een formulieren invullen
Medicijngebruik – wat kunt u doen?
- vraag na uw uitleg aan de patiënt: ‘wilt u in uw eigen woorden vertellen wat ik heb gezegd (over het gebruik van de pillen)? Dan weet ik of ik het goed heb uitgelegd’.
- laat de patiënt bij ieder consult vertellen welke medicijnen hij/zij gebruikt
- Informeer in overleg met de patiënt de apotheker, zodat deze ook de tijd neemt om de patiënt goed te informeren en niet te wisselen van merk (zie: In de wijk, samenwerkingsafspraken)
Verwijzing – wat kunt u doen?
- Leg rustig uit wat u in de verwijsbrief schrijft en wat u daarmee wilt bereiken.
- Zet op een verwijsbrief (of op een apart briefje) de naam van de zorgverlener (indien mogelijk), de discipline, het specialisme en de naam en adres van de zorginstelling of praktijk. Zo nodig kan de laaggeletterde dit laten zien aan de receptionist of een voorbijganger, als hij niet weet waar hij moet zijn.
- Adviseer de patiënt bij binnenkomst in het ziekenhuis even naar de receptie te lopen en daar te vragen waar hij/zij naar toe moet gaan.
- Termen als dermatoloog, hematoloog, endocrinoloog, gynaecoloog, anesthesioloog en chirurg zijn bij laaggeletterden niet bekend. Leg uit wat voor arts het is, door te zeggen wat deze arts doet. Bijvoorbeeld:
- Hematoloog: een arts die veel weet van het bloed
- Endocrinoloog: een arts die veel weet van hormonen en klieren (ook deze termen uitleggen)
- Zet in de verwijsbrief dat de patiënt laaggeletterd is, daarmee kunt u veel problemen voorkomen. Doe dit in overleg met de patiënt en leg uit dat de specialist dan beter informatie kan geven. Immers, een laaggeletterde zal bij een nieuwe zorgverlener waarschijnlijk niet meteen aangeven dat hij of zij de uitleg of afspraken niet goed begrijpt.
Casus
Peter gaat naar de huisarts met een hevige hoofdpijn en een loopneus. De huisarts weet niet dat Peter het grootste deel van de lagere school heeft overgeslagen voor hij op jonge leeftijd in de bouw begon te werken. De dokter vertelt Peter dat hij een virale infectie heeft, een sinusitis, en dat hij elke zes uur één tablet ibuprofen (400 mg) moet nemen en driemaal daags een neusspray kan gebrui- ken. Deze tabletten kan Peter zelf bij de apotheek halen. Peter gaat naar de apotheek maar hij weet niet precies meer wat de dokter had gezegd. Hij vraagt de mevrouw aan de kassa om hem alle medicijnen te geven die helpen tegen hoofdpijn en een loopneus. Peter krijgt vele medicijnen en is in de war en bang.
Wanneer er laaggeletterde mensen in de praktijk komen, is het belangrijk dat uw website, folders, formulieren en andere informatie toegankelijk en gemakkelijk leesbaar zijn. U wilt immers dat de boodschap wordt begrepen.
Denk aan het volgende:
- Moeilijke woorden in folders, wegwijzers en andere teksten
- Moeilijke plaatjes en tekeningen
- Onduidelijkheid waar de patiënt heen moet
De praktijk toegankelijk maken voor laaggeletterden.
Denk bij het aanpassen van uw praktijkinrichting aan het volgende:
- Beter benutten folders van de praktijk: wijs bij uw uitleg naar de folders en posters in plaats van dat de patiënt deze leest.
- Praktijkcheck door Pharos
- Teksten website en folders (laten) aanpassen:
- Stichting makkelijk lezen
- Taalambassadeur ROC
- Meer hierover keest u op pagina 26 van de toolkit van de LHV.
- Check of uw praktijk is ingesteld op laaggeletterden. Gebruik hiervoor de LHV-checklist-Observaties-in-de-huisartsenpraktijk.pdf
- Hang wachtkamerposters op. U kunt deze bestellen bij de Stichting Lezen & Schrijven: www.lezenenschrijven.nl
Zodra er goede voorbeelden beschikbaar zijn van bijvoorbeeld praktijkfolders, inschrijfformulieren, bewegwijzering of een website, zullen wij deze hier plaatsen.
Voorbeeld Huisartsenpraktijk Het Woud Lelystad
Pharos heeft de website van deze praktijk beoordeeld en duidelijk bevonden voor laaggeletterden. De website heeft een voorleesfunctie. Advies van Pharos is om de websitebanner nog aan te passen met een foto van de buitenkant van de praktijk, dit in verband met de herkenbaarheid. Het inschrijfformulier wordt binnenkort nog aangepast.
Op het afsprakenkaartje van de praktijk wordt verwezen naar de website wat een praktijkfolder vervangt.
Bewegwijzering in de praktijk: werk waar mogelijk met pictogrammen, bijvoorbeeld om het toilet aan te duiden. Zie als voorbeeld: Sticker pictogrammen aanduidingen en aanwijzingen (pictogrammenwinkel.nl). Daarnaast is het beter zo min mogelijk op te hangen, te veel kan soms meer vragen oproepen. Vaak vooral een kwestie van logisch nadenken en eens met andere ogen door het gebouw lopen.
Laaggeletterdheid in de wijk
Nauwere samenwerking tussen huisartsen, apothekers en wijkverpleegkundigen rond laaggeletterdheid verhoogt therapietrouw en verantwoord medicijngebruik.
Waarom is samenwerking zo belangrijk?
- Sneller herkennen van laaggeletterden.
- Betere gesprekken tussen zorgverlener en laaggeletterde cliënt.
- Hulpmiddelen ter ondersteuning van gesprek.
- Betere samenwerking tussen apotheekteam, huisartsenpraktijk, en wijkverpleegkundige.
- Werkplezier voor zorgverleners en tevreden klanten.
- Afname van onveilig medicatiegebruik.
Op de website van Pharos vindt u praktische samenwerkingsafspraken voor het uitwisselen van informatie over laaggeletterde patienten.
Op de website van de KNMG staat meer praktische informatie; zo zijn er voorbeeldzinnen beschikbaar die gebruikt kunnen worden in bijsluiters en in andere informatie over medicijnen en medicijngebruik.
Een voorbeeld van een praktijkplan vindt u onder het kopje 'meer informatie'.
Oefenen.nl
Oefenen.nl is de plek waar men zelf kan oefenen met taal, rekenen, computer en internet. Eén van de thema’s is Gezond Leven. Daar is o.a. De Thuisdokter te vinden, maar ook oefeningen rondom onderwerpen als gezond eten, begrijp je lichaam en praten met je dokter.
Andere thema’s zijn omgaan met geld, verkeersregels en samenleving.
Als men thuis oefent is Oefenen.nl gratis.
Landelijke bellijn
U kunt wijzen op een taalcursus. Vaak is dat net het laatste duwtje in de rug voor een laaggeletterde om naar een cursus te gaan. Zij kunnen een (gratis) landelijke bellijn voor een cursus lezen en schrijven bellen. Wanneer zij dit nummer bellen, worden hun contactgegevens genoteerd. Een docent van een scholingsinstelling in de buurt neemt vervolgens contact op om een afspraak te maken voor een eerste vrijblijvend gesprek. In de LHV toolkit zijn kaartjes met dit landelijke nummer (0800 – 023 44 44) toegevoegd. Op pag. 29 van de toolkit leest u hoe u deze kunt bestellen [Tool 5: Kaartjes met landelijke bellijn]
Het leren lezen en schrijven betekent voor veel laaggeletterden het begin van een nieuw leven. Er gaan deuren open die nooit eerder open gingen.
Lokaal aanbod: vullen m.b.v. input van bureau Goed geschud.
Huis voor Taal Lelystad
Tel: 0320 707159
e-mail: huisvoortaallelystad@gmail.com
Huis voor Taal Lelystad | Help mensen met lezen en schrijven
Huis voor Taal Dronten
Tel: 0321-388777 of 0880080700
e-mail: info@huisvoortaaldronten.nl
huis voor taal (huisvoortaaldronten.nl)
Taalpunt Steenwijkerland
Taalpunt Steenwijkerland is er voor volwassenen die beter willen leren lezen, schrijven, Nederlands spreken, rekenen en/of werken met de computer.
e-mail: info@taalpuntsteeenwijkerland.nl
www.taalpuntsteenwijkerland.nl
Meer informatie over laaggeletterdheid
Wanneer u als praktijk echt aan de slag wil met laaggeletterdheid is het raadzaam hier een plan voor te maken en een bijbehorende begroting. Hieronder vindt u twee voorbeelden van een projectplan.
- Projectplan laaggeletterdheid in de praktijk. Hier ligt de focus op de aanpak van laaggeletterdheid binnen de huisartsenpraktijk
- Projectplan laaggeletterdheid in de wijk. Naast aanpak binnen de huisartsenpraktijk is er ook aandacht voor samenwerken rond dit thema met de partners in de wijk.
Om aan de slag te gaan met het thema laaggeletterdheid zijn er verschillende vergoedingen mogelijk:
Achterstandsfonds
Huisartsenpraktijken in achterstandswijken hebben te maken met een complexe zorgvraag en een hoge werklast. Om te voorkomen dat de beschikbaarheid van de huisartsenzorg in achterstandswijken in gevaar zou komen, zijn in 1997 de achterstandsfondsen opgericht. Het Achterstandsfonds Zwolle/Flevo/Vechtdal/Drenthe (ZFVD) ondersteunt huisartsenpraktijken in achterstandswijken om de kwaliteit van de huisartsenzorg te bevorderen. Zij financiert voor deze praktijken o.a. projecten en/of scholingen op het gebied van laaggeletterdheid. Praktijken kunnen hier zelf aan projectaanvraag voor indienen.
Mocht uw praktijk volgens de postcodelijst van de NZa in aanmerking komen voor gelden vanuit het achterstandsfonds, maar ontvangt u hiervan geen bericht, neem dan contact op met het Achterstandsfonds Zwolle/Flevo/Vechtdal/Drenthe via 085 – 048 01 01
Samenwerken in de Wijk (SIDW)
Bepaal als wijkkernteam dat laaggeletterdheid een thema is wat in de wijk aandacht behoeft. Neem dit vervolgens op in het wijkplan en de wijkplanbegroting.
In een projectplan kan praktisch worden beschreven hoe dit in de wijk kan worden vorm gegeven. Een voorbeeld van een projectplan vind je onder het kopje 'projectplan'.
Hoe behoud en verbeter je de kennis over laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden voor de praktijk?
Pharos biedt verschillende trainingen. Bij voldoende belangstelling is het mogelijk dit via Medrie te organiseren. Interesse? Geef het aan bij een van de programmamanagers.
Vragen? Ervaringen delen?
Benieuwd welke praktijken al aan de slag zijn met dit onderwerp?
Mail naar flevoland@medrie.nl en we brengen praktijken graag met elkaar in contact.